زنان و یائسگى - نیمه دوم زندگى زنان
ماندانا سلحشور- شرق
یائسگى یا مِنوپوز (Menopause) ، مرحله اى از زندگى زنان است که طى آن چرخه عملکرد تخمدان ها به پایان مى رسد و هورمون هاى استروژن و پروژسترون که توسط تخمدان ها ترشح مى شود، به شدت کاهش مى یابد. یائسگى بخش طبیعى زندگى زنان است و آگاهى از ویژگى هاى خاص این دوران منطقى ترین شیوه مقابله با مسائل و مشکلات این دوره است. بیشتر خانم ها به راحتى این تغییرات را بدون بروز بحران خاصى طى مى کنند. دوران یائسگى در زنان، به دلیل بهبود وضعیت تغذیه، زندگى سالم تر و پیشرفت هاى علم پزشکى نسبت به گذشته چند سالى به تعویق افتاده است. معمولاً شروع یائسگى، بین سنین ۵۵ _ ۴۵
سال است و طى سه مرحله رخ مى دهد؛
الف _ دوره شروع، که توام با نامرتبى و کاهش پریودهاى ماهیانه است.
ب _ دوره میانى، که آغازگر بیمارى هاى خاص زنان و رسیدگى هاى تغذیه اى _ پزشکى (مثل گرگرفتگى، تپش قلب و تغییر خلق و خو) است.
پ _ دوره پایانى که همراه با قطع کامل پریود هاى ماهیانه به مدت یک سال است.
• عوامل موثر بر تغییرات دوران یائسگى
تغییراتى که زنان در دوره یائسگى بدان دچار مى شوند، ناشى
از عوامل زیر است:
۱ _ ژنتیک و عوامل محیطى: ژنتیک از یک طرف و از طرف دیگر عادات تغذیه اى خانواده، شیوه رویاروشدن با مسائل و مشکلات زندگى، میزان فعالیت ها و ورزش هاى روزانه، از جمله موضوعاتى است که در اغلب خانواده ها از نسلى به نسل به دیگر انتقال مى یابد.
۲ _ تنش ها و بحران هاى شدید عاطفى: استرس هاى طولانى مدت و ضربات روحى مى توانند موجب توقف چرخه فعالیت تخمدان ها شوند و یائسگى زودهنگام (قبل از ۴۰ سالگى) را در زنان پدید آورند.
۳ _ شیوه زندگى: تحقیقات نشان مى دهند، زنانى که عادات تغذیه اى _ بهداشتى سالم ترى دارند، در سن بالاترى هم یائسه مى شوند.
۴ _ سیگار کشیدن: زنانى که سیگار مى کشند، زودتر دچار یائسگى مى شوند، زیرا نیکوتین سیگار موجب کاهش ترشح هاى هورمون هاى تخمدان ها مى شوند و توازن سوخت و ساز بدن را مختل مى سازند.
۵ _ کم وزنى هاى حاد: زنانى که به مدت طولانى از رژیم هاى غذایى سخت پیروى مى کنند، بیشتر در معرض یائسگى هاى زودتر از موعد هستند.
۶ _ پروزنى هاى حاد: کاهش هورمون هاى مترشحه از تخمدان ها موجب بروز چاقى و اندوختن چربى در بدن مى شود، که البته با انتخاب رژیم هاى مناسب مى توان به راحتى از آن جلوگیرى کرد. افزایش وزن مى تواند پیامدهاى عمده اى مثل بیمارى هاى قلبى _ عروقى، افزایش فشار خون و کاهش عملکرد بدن را به دنبال داشته باشد. بنابراین بهتر است، زنان در این دوران سعى کنند وزن خود را در حالت متعادلى نگه دارند و با اندک افزایشى، بلافاصله کالرى مصرفى خود را کم کنند. دقت داشته باشید، سلول هاى چربى بسیار مقاوم هستند و در صورت ماندگارى به سختى آب مى شوند.
۷ _ برداشتن رحم و یا تخمدان: در مواردى که نیاز به برداشتن رحم و تخمدان است، یائسگى نیز سریعاً رخ خواهد داد و تمامى علائم آن نیز بروز خواهد کرد. لازم به ذکر است که برداشتن رحم به تنهایى موجب یائسگى نمى شود، زیرا تخمدان ها وظیفه ترشح هورمون هاى استروژن و پروژسترون را به عهده دارند. به همین دلیل توصیه مى شود که تخمدان ها بى دلیل برداشته نشوند.
۸ _ بروز برخى بیمارى ها: برخى بیمارى ها مثل ابتلا به دیابت و یا فیبروئید ها (Fibroids)، موجب تاخیر در یائسگى زنان مى شود.
• علائم و عوارض یائسگى
•حالت گرگرفتگى
احساس گرم شدن ناگهانى و شدید که به طور متوسط ۴ دقیقه طول مى کشد. گاهى این احساس با تپش قلب، سرگیجه، ضعف، تعریق و در انتها احساس سرما همراه است. علت گرگرفتگى، کاهش و قطع تدریجى هورمون استروژن از تخمدان هاست.
روش هاى کاستن از شدت گرگرفتگى:
۱ _ ورزش:Exercise ورزش منظم و نه چندان سنگین موجب افزایش فعالیت هاى غدد داخلى بدن - و از جمله هیپوفیز براى تحریک تخمدان ها و ترشح هورمون _ مى شود. مطالعات اخیر نشان مى دهند، زمانى که زنان طى دوران یائسه شدن هستند، اگر به طور منظم ورزش و تحرک بدنى داشته باشند، کمتر دچار تعریق و گرگرفتگى مى شوند.
۲ _ تنفس عمیق :Deep Breathing روش هاى آرام سازى عضلات توام با تنفس عمیق نیز موجب کاهش علائم گرگرفتگى مى شود. اساس این تکنیک ها به این شرح است؛ در وضعیت راحتى بنشینید، چشمان خود را ببندید و تمام ماهیچه هاى خود را رها (شل) کنید. در این حالت شروع به تنفس عمیق کنید و هوا را بسیار آرام از ریه هاى خود خارج سازید. سعى کنید در طول روز ۲۰ _ ۱۰ دقیقه این عمل را تکرار کنید.
۳ _ رژیم غذایى Diet: تغذیه مناسب موجب جذب عناصر مختلف غذاها و به دنبال آن افزایش سطح هورمون هاى بدن مى شوند. براى مثال، خوردن شیرینى، شکلات، قهوه و دسرهاى شیرین براى خانم هایى که تغییرات دوران یائسگى را طى مى کنند، مناسب نیست، زیرا مواد قندى موجب افزایش هورمون هاى قشر آدرنال و کاهش سطح استروژن تخمدان ها مى شوند. از آن جایى که با افزایش سن، میزان سوخت و ساز بدن نیز کاهش مى یابد، در میانسالى میزان کالرى مصرفى روزانه باید بین ۴۰۰ _ ۲۰۰ کالرى کمتر از گذشته باشد.
۴ _ هورمون هاى گیاهى: استفاده از برخى گیاهان و مواد طبیعى در کاهش علائم یائسگى موثرند و موجب افزایش ترشح هورمون هاى استروژن و پروژسترون مى شوند. این گیاهان هیچ گونه عوارض جانبى ندارند و در عین آن که حاوى هورمون هاى انسانى نیستند، ولى موجب تحریک و ترشح این هورمون ها در زنان مى شوند. از جمله این گیاهان مى توان از سویا، کنجد، رازیانه، هویج، شیرین بیان، جو، سیب زمینى یام yam)) پنج انگشت، فلفل برى (Vitex Agnus Castus) که به صورت قطره هاى روزانه ویتاگنوس (Vitagnus) موجود است، نام برد.
۵ _ ویتامین ها و مواد معدنى: تحقیقات نشان مى دهند که ویتامین E یک تنظیم کننده هورمونى است که موجب افزایش ترشح هورمون هاى تخمدان ها مى شود و سطح استروژن خون را ثابت نگه مى دارد. همچنین ویتامین E موجب کاهش سرگیجه، تپش قلب، تنگى نفس، عصبانیت، خستگى و کم خوابى در زنان یائسه مى شود.
•احساس خستگى
در اوایل دوران یائسگى خستگى شدید معمولاً به دلیل اختلالات خواب و کمبود استراحت در زنان است، ولى به تدریج با سازگارى تدریجى بدن و ثابت شدن هورمون ها در اغلب زنان الگوهاى خواب منظم مى شود و عادات خواب نیز به حالت عادى برمى گردد. در برخى موارد، خستگى مزمن ناشى از پایین بودن قند خون، کم خونى و یا کم کارى تیروئید است.
روش هاى کاستن از خستگى: ۱ _ براى ثابت نگه داشتن قند خون توصیه مى شود؛ - غذا به مقدار کم و وعده هاى زیاد (هر ۴ ساعت) میل شود. - هرگز پرخورى نکنید. - تغذیه اى سالم (کم چرب، کم شیرینى و ویتامینه ) و همراه با مواد معدنى لازم مثل منیزیم، پتاسیم، کروم داشته باشید. ۲ _ کم خونى نیز عبارت است از کاهش مقدار هموگلوبین خون، که این کاهش موجب نرسیدن اکسیژن کافى به سلول هاى بدن و به دنبال آن کاهش کارایى ماهیچه ها و اندام ها مى شود. از عوارض مستقیم کم خونى، سرگیجه، عصبانیت، سردرد، ضعف حافظه، خواب آلودگى و شدت ضربان قلب مى توان نام برد. کم خونى، ناشى از خونریزى و یا مواد غذایى به ویژه آهن است. منابع غذایى غنى از آن عبارتند از: جگر، گوشت، کشمش، حبوبات، اسفناج پخته و... بهتر است این مواد همراه با غذاهایى که حاوى ویتامین C هستند (مثل گوجه فرنگى، آب پرتقال، کیوى)، مصرف شوند، زیرا آهن بیشترى را جذب بدن مى کنند. ۳ _ علت دیگر احساس خستگى در زنان یائسه، مى تواند کم کارى غده تیروئید باشد.
در برخى موارد این بیمارى را با کاهش قند خون اشتباه مى گیرند، زیرا ارتباط مستقیمى بین کم کارى تیروئید و تغییر سطح قند خون وجود دارد. کمبود موادى مثل ید، روى، ویتامین B1 منجر به اختلالات اعمال تیروئید مى شود. از جمله گیاهانى که موجب کاهش علائم خستگى مى شود، مى توان از بیدمشک، سنبل الطیب، زعفران، بهارنارنج، گل گاوزبان و بادرنجبویه نام برد.
•افسردگى و تغییرات خلق و خوبیشتر زنان در دوران یائسگى به علت تغییرات زیاد جسمى، دچار بیمارى ها و ناراحتى هاى روحى _ روانى گوناگونى مى شوند، که از جمله رایج ترین آنها مى توان از اضطراب، فشار عصبى، تحریک پذیرى، افسردگى، عصبانیت و تغییر خلق و خو نام برد. گروهى از پزشکان تغییرات غدد و کاهش هورمون ها را عاملى براى بروز افسردگى در زنان یائسه مى دانند و گروه دیگر معتقدند که تغییرات رفتار زنان ناشى از باورهاى پنهان و دیدگاه هاى زنان از محیط و اجتماع است. احساس ارزشمند بودن، در زنان مى تواند بر سلامت جسم و روان آنها تاثیر گذارد و موجب ثبات رفتارى و کاستن از مشکلات یائسگى شود. گروهى از پژوهشگران به نقش رژیم هاى غذایى و تاثیر آن بر
رفتارهاى انسانى تاکید دارند. از جمله معتقدند؛
- کمبود ویتامینC موجب خستگى و هیجان پذیرى
- کمبود ویتامینB6 موجب افسردگى، بى خوابى و اضطراب
- کمبود ویتامین B3موجب عصبانیت، ضعف حافظه و نگرانى
- کمبود ویتامین B1موجب عدم تمرکز، خستگى
- کمبود کلسیم موجب کم خوابى و بحران هاى روحى مى شود.
• تغییرات جنسى
کاهش ترشح استروژن موجب خارش و خشکى پوست در زنان مى شود و مشکلاتى براى آنها به وجود مى آورد که میل جنسى را در آنها سرکوب مى کند.
• پوکى استخوان
استخوان ها در واقع ستون و پایه بدن را تشکیل مى دهند و انواع مواد معدنى حیاتى براى به کار انداختن سیستم سوخت و ساز بدن را در خود ذخیره نگه مى دارند. زمانى که خوراک روزانه ما به اندازه کافى حاوى این گونه مواد نباشد، بدن کمبود را از استخوان ها تامین مى کند. بدیهى است، هر چه این کمبود بیشتر باشد، ساختمان بدن صدمات و استخوان ها کمبود هاى بیشترى را باید تحمل کنند. تحلیل تدریجى استخوان ها که در بیشتر موارد منجر به شکستگى، تغییر شکل، درد، ناتوانى در حرکت مى شود، پوکى استخوان نامیده مى شود. استخوان لگن، مهره هاى پشت و استخوان هاى دست و بازو شدیداً تحت تاثیر این بیمارى قرار مى گیرند. در زنان سرعت پوکى استخوان، بعد از یائسگى شدت مى یابد و علت آن هم کاهش شدید هورمون استروژن تخمدان است. تقریباً نیمى از زنان ۴۵ساله دچار این بیمارى هستند و یک سوم این عده پوکى شدید استخوان دارند. از جمله مهمترین علائم پوکى استخوان مى توان از موارد زیر نام برد:
- درد مزمن در قسمت پایین کمر - گرفتگى عضلات پا در هنگام شب - درد مفاصل - خمیدگى قوز پشت - بیمارى هاى لثه و دندان - کم خوابى - لرزش اندام ها
روش هاى پیشگیرى از پوکى استخوان:براى پیشگیرى و درمان پوکى استخوان باید به سه نکته توجه داشت:
اول: آیا کلسیم کافى به بدن مى رسد؟ دوم: آیا عواملى موجب کاهش جذب کلسیم مى شوند؟ سوم: میزان مصرف مکمل هاى غذایى چقدر است؟ میزان مصرف کلسیم توصیه شده براى خانم هاى یائسه حداقل ۱۵۰۰ میلى گرم است. (هر لیوان شیر یا ماست تقریباً ۳۰۰ میلى گرم کلسیم دارد.) هر چند مصرف کلسیم موجود در مواد غذایى اولویت دارد، اما در مواردى که نیاز بدن را تامین نکند، احتیاج به دریافت مکمل هاى غذایى است
هنگام مصرف این مکمل در نظر داشته باشید:
- ورزش و هرگونه فعالیت بدنى جذب کلسیم را افزایش مى دهد.
- بى تحرکى موجب جذب نشدن کلسیم مصرفى مى شود.
- برخى داروها، سیگار، قهوه نوشیدنى هاى شیرین و گازدار، گوشت قرمز و مواد غذایى پرفیبر در صورتى که همراه کلسیم مصرف شوند، مانع جذب کلسیم مى شوند.
- فشار روانى و استرس موجب کاهش کلسیم بدن مى شوند.
- هنگام بیمارى و مریضى، جذب کلسیم کاهش مى یابد.
- همزمان با کلسیم باید از موادى که حاوى منیزیم هستند، مصرف شود.
- کلسیم را بهتر است به همراه غذا و یا هنگام خواب بخورید.
- مصرف روزانه بیش از حد کلسیم (۲۰۰۰ میلى گرم در روز)، در برخى موارد منجر به سنگ کلیه و یبوست مى شود.
- فسفر، نقش خنثى کننده کلسیم را دارد و اثر منفى بر روى استخوان مى گذارد. (این ماده در سوسیس و کالباس زیاد است که باید از مصرف زیاد آن خوددارى کرد.)
•بیمارى هاى قلبى _ عروقى
در بر گیرنده انواع مختلف بیمارى هایى که به قلب، عروق قلبى، رگ هاى رساننده خون به قلب مى شوند. چنان چه جریان خون این عروق دچار اختلال و گرفتگى شوند، صدمات سختى به قلب وارد خواهد آمد. با کاهش ترشح استروژن از تخمدان ها این بیمارى در زنان بعد از طى دوران یائسگى افزایش مى یابد و موجب بالا رفتن کلسترول بد خون (LDL) و فشار خون بالا در آنان مى شود. با آگاهى از نوع چربى هاى غذا و اجتناب از مصرف آنها مى توان از بسیارى از بیمارى هاى قلبى پیشگیرى کرد. بسیارى از چربى هاى گیاهى که داراى اسید چرب اشباع نشده اند، سبب کاهش کلسترول بد خون مى شوند و انواع گوشت هاى قرمز به دلیل داشتن اسید هاى چرب اشباع شده، سبب بالا رفتن کلسترول بد خون مى شوند.
روش هاى پیشگیرى از بیمارى هاى قلبى _ عروقى:
۱ _ داشتن تغذیه اى مناسب (غذاهاى کم چرب، بدون چربى، کم
شیرین، کم نمک).
۲ _ انجام فعالیت هاى بدنى و ورزش منظم.
۳ _ کنترل وزن و فشار هاى روانى حاد و شدید.
۴ _ انجام آزمایش هاى پزشکى منظم و لازم (سنجش فشار خون، قند خون، آزمایش خون و...).
ماندانا سلحشور- شرق تاریخ قرارگیری مطلب بعدی 2/3/86
